Thiên Cầm là vùng đất huyền thoại, là địa danh gắn với truyền thuyết và sử tích. Vì vậy Thiên Cầm luôn là đề tài hấp dẫn để mọi thế hệ sưu tầm, khảo cứu bằng tư liệu, trước các minh chứng cho những gì đã ghi trong huyền thoại và sử sách. Từ Thiên Cầm (đàn trời) với sự tích Vua Hùng tuần du Phương Nam đến truyền thuyết Dương hùng danh thần bảo vệ dân lành ẩn cư trong hang núi, rồi chuyện tạo hóa bày đặt hay có thực vết chân khổng lồ và những ông tiên đánh cờ trên đá? tất cả thành giai thoại nhằm giải thích thủa sơ khai mờ mịt từ xa xưa đã thấp thoáng ẩn hiện bóng dáng Thiên Cầm trong tiềm thức con người.
Năm 1407, sau một trận tiến công của quân Minh cha con Hồ Quý Ly thất trận chạy vào trú đất Kỳ La - Thiên Cầm với ý định vượt Hoành Sơn vào tận Bình Thuận Hoá xây dựng lực lượng, đồ lại nghiệp vương bá. Nhưng quân Trương Phụ (Nhà Minh) đuổi gấp, bắt sống Hồ Quý Ly tại núi Thiên Cầm, sau nữa là Hồ Hán Thương ở núi Cao Vọng, đóng củi giải về Yên Kinh (TQ), chấm dứt 7 năm tồn tại của Vương triều nhà Hồ.
Sang thời kỳ lịch sử cách mạng, sự kiện 34/4/1931 với lá cờ đỏ tung bay trên đỉnh Thiên Cầm báo hiệu một sự vùng dậy quật khởi để có cuộc nổi dậy giành chính quyền trong Cách mạng tháng 8/1945. Nhân dân tổng Vân Tán viết tiếp trang sử hào hùng bằng việc cùng cả nước đập tan ách nô lệ thực dân phong kiến, thành lập chính quyền nhân dân... Những sự kiện nổi bật trên đây trở thành nguồn tư liệu quý giá mang tích chất giáo dục truyền thống cho mọi thế hệ về sự nối tiếp trang sử vẽ vang của vùng đất Kỳ La - Thiên Cầm nói riêng và vùng đất Hà tĩnh nói chung. Bên cạnh những giá trị lịch sử quần thể chùa và núi Thiên Cầm có một giá trị văn hoá du lịch rất quan trọng, Thiên Cầm đang trở thành khu Du lịch, nghỉ mát nổi tiếng của cả nước, hằng năm đón tiếp hàng ngàn du khách đến thăm quan và nghỉ dưỡng.
Quần thể di tích lịch sử chùa và núi thiên Cầm ẩn chứa những giá trị to lớn về mọi mặt tư nhiên, lịch sử, văn hoá, xã hội. Những thế mạnh đó đang được phát huy cao độ để biến Thiên cầm trở thành một khu du lịch trọng điểm quốc gia trong tương lai. Chùa và núi Thiên Cầm được công nhận di tích cấp tỉnh năm 2004.